اندیشه 10 - همسخن

اندیشه 10

سوسیالیسم اسلامی

مصطفی السباعی دانشمند سوری در کتاب «اشتراکیة الاسلام» (1959) قوانین و مبادی اسلامی را بهترین اساس برای تشکیل جامعه سوسیالیستی در کشورهای اسلامی می‏دانست.

او در مقدمه کتابش می‏گوید: احکام و قوانینی که در شریعت اسلام برای تنظیم مسأله مالکیت و تحقق مسئولیت اجتماعی (تکافل اجتماعی) وضع شده است، نام آن را «اشتراکیة الاسلام» می‏گذارم، زیرا هدف سوسیالیسم در نظارت و کنترل دولت بر فعالیت اقتصادی افراد در شریعت اسلام هم به خوبی دنبال می‏شود. او اصراری بر نام سوسیالیسم اسلامی نداشت بلکه نام‏های دیگری از قبیل «عدالت اجتماعی»، «تکافل اجتماعی» و «ستیز با فقر» را هم ذکر می‏کند اما به گفته او به جهت اهمیت و علاقه‏ای که مردم به سوسیالیسم برای نجات از مشکلات اجتماعی از خود نشان داده‏اند، این نام را انتخاب کرد. (السباعى، مصطفی، التکافل الاجتماعى فى الاسلام، ص 10 – 12)

سوسیالیسم اسلامی توسط برخی از تحصیل‏کردگان الازهر و تحت فشار حکومت ناصر ومتأثر از اندیشه‏های مصطفی السباعی، در مصر تعقیب شد.

سوسیالیسم اسلامی یک جریان انقلابی و در مقابل حکومت‏های عربی نبود، بلکه جریانی اصلاح طلب و سازشکار در مقابل حکومت به حساب می‏آمد. ویژگی دیگر این رویکرد در این بود که مثل سوسیالیسم عربی، روحیه قوم‏پرستانه داشت اما هدف‏های سوسیالیسم را در درون اسلام جستجو می‏کرد.

البته در مقابل سوسیالیسم اسلامی سباعی مخالفت‏هایی از سوی جریانات اسلامی و بخصوص سید قطب انجام شد. سید قطب وجود برخی از مشترکات بین اسلام و سوسیالیسم را هیچ گاه مایه یگانگی و وحدت این دو نظام فراگیر نمی‏داند.
چپ گرایان مدرن جدید عربی

در دهه هفتاد م نظریه پردازان چپ مارکسیستی به قرائت های چپ گرایانه از میراث و واقعیت عربی و اسلامی پرداختند .محمدعابد الجابری از مهمترین چپ گرایان عرب درحوزه اندیشه بود. وی با بهره گیری از نظریات اندیشمندان نو مارکسیستی مانند آلتوسر و جورج لوکاچ در پی قرائت نو از سنت برامد.
جریان چپ و سوسیالیسم در ایران
منابع:

1. جریان‏شناسی چپ در ایران، حمید احمدی حاجیکلائی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1387

2. تاریخ جنبش کمونیستی در ایران، سپهر ذبیح (ایرانی مقیم آمریکا با گرایش ملی‏گرایانه آمریکائی، ترجمه محمد رفیعی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی عطائی، 1364

3. شورشیان آرمان‏خواه، مازیار بهروز (ایرانی مقیم آمریکا و از اعضاء سابق حزب توده،

4. تاریخ سی‏ساله ایران، بیژن جزنی (از عناصر نظریه‏پرداز مبارزات چریکی چپ در ایران؛ این کتاب از جامعیت بهتری برخوردار است)، جلد 1و2، تهران انتشارات رحمن، 1357

5. چپ و چپ‏گریان در جهان اسلام، جمعی از مؤلفان، انتشارات کتاب مرجع، 1389

6. پنجاه سال فراز و فرود حزب توده ایران، محسن مدیرشانه‏چی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1388.

اصطلاح چپ

ریشه این اصطلاح به انقلاب فرانسه بازمی‌گردد؛ کسانی که در سمت چپ پارلمان می‌نشستند، مخالف سلسله مراتب سنتی قدرت بودند و از اصلاحات رادیکال پشتیبانی می‌کردند.
اصول کلی در گرایش چپ

در ادبیات سیاسی غالبا چپها شامل نیروهای انقلابی و خواهان دگرگونی‌های سریع اساسی بوده‌اند که به برقراری عدالت اقتصادی، برابری، تاکید بر انترناسیونالیسم ضد استعماری و بهره‌گیری از روشهای انقلابی مشهورند و خواهان نظارت دولت بر اقتصاد و مبارزه با سودجویی سرمایه‌داری بوده‌اند.

گروه‌های چپ، اعتقاد به مسئولیت دولت در مورد تأمین بخشی از رفاه مردم، اعتقاد به برابری و نفی امتیازات طبقاتی و اشرافی و باور به عدالت اجتماعی، طرفداری از توده‌های محروم، رد احترام به سنت و نفی حجیت سنت دارند.

بنابراین عنوان چپ به گروه کثیری از کمونیستها و سوسیالیستها و نیز احزاب گوناگون از حزب کمونیست مائو در چین گرفته تا حزب سوسیال دمکرات جمهوری فدرال آلمان اطلاق شده است.
مقصود از جریان چپ:

جریان چپ به معنای خاص ودقیق، به آن دسته از گروه‏های مارکسیست- لنینیست یا کمونیست اطلاق می‏شود که طرفدار سرنگونی انقلابی و قهرآمیز نظام سیاسی اجتماعی موجود و نشاندن یک دولت سوسیالیستی مطابق الگوی شوروی یا الگوی دیگر به جای آن بودند. همچنین این کاربرد شامل احزاب و گروه‏های سوسیالیستی که به آراء و اندیشه‏های مارکس وفادار بوده هر چند روش قهرآمیز نداشته باشند هم می‏شود. ‏ ‏

سوسیالیسم در ایران

نخستین آشنائی با افکار سوسیالیستی در ایران از طریق مکتوب: مقاله‏ای در روزنامه اختر چاپ استانبول (اسفند 1258)

بعدها از طریق مقالاتی در باره سوسیالیسم در روزنامه ایران ارگان حزب دموکرات ایران

از اوائل قرن چهارده هسته‏های مطالعاتی مارکسیسم در قالب احزاب، سازمان‏ها و گروه‏های چپ فعالیت‏ها شکل گرفت

دوره‏های فعالیت جریان چپ

1. از مشروطیت تا دهه 1320

2. جریان چپ در دهه 20 و 30

3. در دهه 40 و 50 (تا پیروزی انقلاب اسلامی)

4. جریان چپ پس از پیروزی انقلاب اسلامی

جریان چپ از مشروطه تا دهه 1320

در اواخر حکومت قاجار حضور کارگران و مهاجران ایرانی در قفقاز و باکو و جذب آنها در شاخه تشکیلات سوسیال دموکرات روسیه در قفقاز.

سازمان «همت» حلقه واسط بین کارگران ایرانی مقیم قفقاز و حزب سوسیال دموکرات روس بود. سازمان سوسیال دموکرات ایران (یا اجتماعیون- عامیون) توسط سازمان همت در قفقاز پی‏ریزی کرد. آنگاه شعبه‏هائی از آن در چند شهر ایران تأسیس شد.

مثل انجمن مخفی مرکز غیبی در تبریز که مجاهدان خوانده می‏شدند. ونیز فرقه اجتماعیون- عامیون تهران که توسط حیدرخان افشار (عمواوغلی) سازماندهی شد. اعضاء این انجمن در تهران: ملک‏المتکلمین، سیدجمال‏الدین واعظ اصفهانی، محمدرضا مساوات، میرزایحیی دولت‏آبادی، شیخ ابراهیم تبریزی، و ....

اجتماعیون عامیون (ترجمه سوسیال دموکرات) مرامنامه فکری سوسیالیستی داشتند و ترور سیاسی را برای از بین بردن مخالفین خود لازم می‏شمردند.
جریان شناسی سوسیالیسم در دنیای اسلام
1. از جهت دیدگاه ها و اندیشه اجتماعی
2. از جهت مبانی نظری
3. از جهت روش شناسی
4. از جهت اهداف و کارکردها
چیستی سنت و ویژگی های آن
سنت میراث گذشته

الجابری مقصود خود از سنت را اینچنین بیان می‌کند: منظور از سنت به همان سان که در گفتمان نهضت عربی نوین و معاصر مشخص است، همان عقیده و شریعت، زبان، ادبیات، هنر، کلام، فلسفه، تصوف و… البته پیش از عصر انحطاط است. (محمد عابد الجابری، التراث و مشکله المنهج (اعمال ندوه منهجیه فی الادب و العلوم الانسانیه، جمعیه البحث فی الادب و العلوم الانسانیه، دار توبقال، الدار البیضاء 1986) ص 83?)
طیب تیزینی سنت را این‌گونه تعریف می‌کند: سنت در یکی از ابعاد خود به هر رخداد، اثر و فرآورده انسانی که به جزیی از گذشته بدل گشته اطلاق می‌شود و در بُعد دیگر، سنت، تاریخ‌-‌گذشته است که تا به امروز پیوستگی و امتداد دارد. (? طیب التزینی، من التراث الی الثوره، دار ابن خلدون، بیروت چاپ 1، 1978، ج 1، ص 242?)
این تعریف به تعریف حسن حنفی بسیار نزدیک است که اعتقاد دارد که: سنت یعنی هر آنچه از گذشته در چارچوب تمدن حاکم به ما رسیده است؛ (حسن حنفی، التراث والتجدید، مکتبه الانجلو مصریه، القاهره، چاپ 3، 1987، ص 11?)

در این تعریف سنت اسلامی به هر آنچه در تمدن اسلامی تولید شده است، اطلاق می‌شود.